Σταμάτης Γαργαλιάνος
Εισαγωγή
Οι δυο αυτές Τέχνες «συνεργάζονται» αναγκαστικά γιατί όλες σχεδόν οι παραστάσεις ανεβαίνουν ενώπιον ενός σκηνικού και με τους ηθοποιούς να φορούν κοστούμια, δηλαδή με έργα εικαστικά στο σύνολό τους. Έστω κι αν μερικές παραστάσεις δεν χρησιμοποιούν τέτοια δημιουργήματα (οι λεγόμενες «αφαιρετικές» ή και «φτωχές» παραστάσεις) το εικαστικό μέρος υπάρχει πάντα, γιατί ο γενικότερος σκηνικός χώρος (σκηνή, πλατεία, αίθουσα, κτίριο) είναι αποτέλεσμα, κι αυτός, εργασίας εικαστικών καλλιτεχνών (Μπαρούτας, ό.π.: 53).
Υπάρχει βέβαια, και η αντίστοιχη πλευρά, δηλαδή αυτή όπου οι εικαστικοί καλλιτέχνες χρησιμοποιούν το θέατρο ως μέσο δημιουργίας ή παρουσίασης. Αναφερόμαστε εδώ στην περίπτωση κατά την οποία μια έκθεση ζωγραφικής ή γλυπτικής στήνεται θεατρικά για να προσελκύσει το κοινό της. Παραδείγματα εδώ: η σειρά τοποθέτησης των έργων στον εκθεσιακό χώρο, οι φωτισμοί, η μουσική σε αυτόν, αλλά και οι άνθρωποι που παρουσιάζουν ή αναλύουν τα εικαστικά έργα. Οι τελευταίοι δεν κάνουν κάτι άλλο από το να παίζουν ένα θεατρικό «ρόλο», αυτόν του παρουσιαστή ή και ξεναγού στον χώρο.
Οι μορφές που μπορούν να λάβουν τα εικαστικά δημιουργήματα επί σκηνής είναι οι εξής:
α. Σκηνικό
β. Κοστούμια
γ. Αξεσουάρς
Ας μη ξεχνάμε ότι και οι φωτισμοί (και γενικότερα τα ηλεκτρικά και ηλεκτρονικά σκηνικά δημιουργήματα που πηγάζουν από προβολείς κάθε μεγέθους και δυναμικότητας) είναι εικαστικά έργα (Picon–Vallin, 2001: 64). Απόδειξη αυτού είναι ότι πολλοί εικαστικοί εξειδικεύονται σε τέτοιες σπουδές, κατασκευάζοντας και παρουσιάζοντας αντίστοιχα έργα (βλ. Τμήματα Video-Art στις Σχολές Καλών Τεχνών).
α. Σκηνικά
Στον τομέα των σκηνικών, να δηλώσουμε πως συχνά αυτά είναι (και) έργα αρχιτεκτόνων, λόγω του μεγάλου όγκου τους -π.χ. στις πιο μεγάλες όπερες σε Φεστιβάλ όπως του Μπαϊρόιτ ή της Σκάλας του Μιλάνου- άρα οι σκηνογράφοι αυτοί θα πρέπει είτε να αποκτήσουν αντίστοιχες γνώσεις ή να συνεργασθούν με αρχιτέκτονες. Μεγάλη η σημασία και του γενικότερου στησίματος του σκηνικού, δηλαδή της προσπάθειας να τοποθετηθεί το σκηνικό επί σκηνής, με στόχο να είναι σταθερό και να μην καταρρίπτεται λόγω κάθε είδους ατυχημάτων.
Στον ίδιο τομέα μεγάλο ρόλο παίζουν οι χρωματισμοί τους, αλλά και τα ειδικά σχήματα που ζωγραφίζονται επ’ αυτών. Έτσι, είναι πιθανόν να συνεργάζονται δυο εικαστικοί καλλιτέχνες, ο κατασκευαστής και ο ζωγράφος (Μπαρούτας, ό.π.: 17). Αυτό αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι τα Κρατικά Θέατρα διαθέτουν ειδικά παραρτήματα τέτοιων εργαστηρίων, ήτοι ζωγράφων, σιδηρουργών, ξυλουργών κ.ά. Τα χρώματα είναι μια ειδική παράμετρος εικαστικής δημιουργίας, που συνοδεύουν το όλο σκηνικό και που οφείλουν να έχει τα εξής χαρακτηριστικά:
α. Να μην είναι ετερόκλιτα με το όλο σκηνικό και μεταξύ τους
β. Να δικαιολογούν την χρήση τους, δραματουργικά και σκηνοθετικά
γ. Να μην είναι έντονα και προκλητικά (εκτός και αν υπάρχει λόγος)
Μια άλλη παράμετρος είναι και τα εικαστικά δημιουργήματα εντός των σκηνικών: πίνακες ζωγραφικής, αγάλματα, κ.ά. Αυτά όλα είναι ένα επί μέρους κομμάτι της Τέχνης στο θέατρο, εξ ίσου σημαντικό με το συνολικό σκηνικό, διότι χαρακτηρίζουν και επηρεάζουν όλο το αισθητικό αποτέλεσμα, εικαστικά και δραματουργικά.
β. Κοστούμια
Τα κοστούμια αποτελούν ένα ξεχωριστό και σημαντικό τομέα της μελετούμενης εδώ Τέχνης. Φοριούνται από τους ηθοποιούς με στόχο να βοηθήσουν στην κατανόηση του κειμένου, αλλά και για να «συμπληρώσουν» την όλη σκηνοθετική «ματιά» (Boal, 2013: 277). Οι περισσότεροι θεατές εύκολα ξεχνούν ότι όσα ενδύματα φορούν οι ηθοποιοί είναι αποτέλεσμα δουλειάς ενός ειδικού καλλιτέχνη, του ενδυματολόγου, ο οποίος έχει εξ ίσου σημαντικό ρόλο με εκείνο του σκηνογράφου. Εδώ να τονισθεί ότι, συχνά στο θέατρο, σκηνογράφος και ενδυματολόγος είναι το ίδιο πρόσωπο. Όμως, είτε είναι το ίδιο είτε όχι, κάθε μια από τις δυο περιπτώσεις θα πρέπει να αναλυθεί για την σκοπιμότητα της. Δηλαδή μπορεί να γίνει μελέτη για τα εξής:
α. Ο σκηνογράφος δεν έχει τον χρόνο, τη διάθεση ή τις γνώσεις να ασχοληθεί με τα κοστούμια
β. Ο σκηνογράφος κάνει και τα κοστούμια για να υπάρχει είτε οικονομία στα συνολικά έξοδα παραγωγής, είτε ενότητα ύφους σε όλη την καλλιτεχνική δημιουργία (Quentin, ό.π.: 38-39).
Από μια άλλη πλευρά τα κοστούμια είναι εργασία ενός μοντελίστ, ο οποίος ενδέχεται να συνεργασθεί με τον ενδυματολόγο, γιατί μια τέτοια δουλειά έχει να κάνει και με την μόδα της κάθε εποχής, του κάθε κειμένου, του κάθε σκηνοθετικού «ρεύματος».
γ. Αξεσουάρς
Στον τομέα των αξεσουάρς, έχουμε να κάνουμε με μικρών διαστάσεων κατασκευάσματα, που προορίζονται κυρίως για διακόσμηση ρούχων ή είναι αντικείμενα που φέρουν (κρατούν ή χειρίζονται) οι ηθοποιοί όταν παίζουν (Quentin, ό.π.: 39).
Γίνεται κατανοητό ότι για να κατασκευαστούν όλα αυτά θα πρέπει: α) να συνεργάζονται πολύ καλά ο σκηνοθέτης με τους εικαστικούς δημιουργούς -με ατέρμονες δημιουργικές συζητήσεις β) οι τελευταίοι να μελετούν σε βάθος το θεατρικό έργο στο οποίο καλούνται να εργασθούν.
Παράπλευρες πτυχές
Μια μικρή, αλλά σημαντική, πτυχή των εικαστικών στο θέατρο είναι και η διαφήμιση ή η προβολή των παραστάσεων (Armstrong & Kotler, 2009: 545). Αναφερόμαστε εδώ στις αφίσες που ζωγραφίζονται από ειδικούς καλλιτέχνες και τοποθετούνται στις προσόψεις των κτιρίων που παίζονται τα θεατρικά έργα. Επίσης αναρτώνται και σε έντυπα ή ηλεκτρονικά μέσα μαζικής ενημέρωσης με σκοπό την προώθηση των παραστάσεων. Οι αφίσες είναι μεν τεχνολογικά δημιουργήματα, δεν χάνουν όμως την εικαστική τους διάσταση, διότι για να φτιαχτούν πρέπει να εργασθεί ένας καλλιτέχνης με γνώσεις ηλεκτρονικού υπολογιστή. Συχνά ο δημιουργός των αφισών είναι ο σκηνογράφος (περίπτωση Κ.Θ.Β.Ε, Λυρικής Σκηνής και Εθνικού Θεάτρου, 1960-2017, στο Gargalianos, 1994: 326). Εδώ ας γίνει μια επισήμανση: οι αφίσες συχνά είναι εξόχως σημειολογικές, δηλαδή με πολλούς συμβολισμούς. Αυτοί πιθανόν:
α. Να μην έχουν σχέση με το κείμενο και την σκηνοθεσία
β. Να αποτρέπουν τους πιθανούς θεατές να πάνε στο Θέατρο γιατί έχουν κάτι απωθητικό ή δυσνόητο (βλ. περίπτωση να θυμίζουν άλλο έργο από αυτό που πραγματικά παίζεται, ένα έργο που δεν θέλουν να δουν οι θεατές αυτοί).
Καθίσταται έτσι φανερό πως οι εικαστικοί δημιουργοί των αφισών οφείλουν να γνωρίζουν βασικούς και σύνθετους κανόνες Μάρκετινγκ, δηλαδή αυτούς που θα τους ωθήσουν να δημιουργούν αφίσες ικανές να προσελκύουν ένα μεγάλο αριθμό θεατών. Οι κανόνες αυτοί για κάθε αφίσα είναι:
α. Να δίνει πληροφορίες για τα εξωτερικά γνωρίσματα της παράστασης, ήτοι χώρο, χρόνο κλπ, αλλά και εσωτερικά, ήτοι συγγραφέα, σκηνοθέτη, ηθοποιούς και μάλιστα -όλα αυτά- με μεγάλα γράμματα.
β. Να αποτυπώνει τις γενικότερες προθέσεις του θεατρικού έργου και του σκηνοθέτη με απλό και κατανοητό τρόπο.
Μια άλλη παράμετρος σχέσεων Θεάτρου και Εικαστικών είναι τα σύμβολα που αντιπροσωπεύουν τους Οργανισμούς. Μιλάμε για μικρά σήματα που τίθενται σε κάθε διαφημιστικό μέσο, ήτοι αφίσες, banners κλπ και που στόχο έχουν να θυμίζουν με ευκολία στους αναγνώστες το ποιος Οργανισμός ή Ομάδα θεάτρου παρουσιάζει το κάθε έργο. Πρόκειται, και εδώ, για εικαστικά δημιουργήματα που κατασκευάζονται (θα λέγαμε “φιλοτεχνούνται”) από ειδικευμένους εικαστικούς με γνώσεις Μάρκετινγκ, όπως στην προαναφερθείσα περίπτωση των αφισών. Δεν είναι μιας χρήσης όπως οι αφίσες, αλλά για πολλές και μεγάλης χρονικής διάρκειας, έστω κι αν μερικά Θέατρα αλλάζουν τα σήματα αυτά σε κάθε αλλαγή, σχεδόν, του Καλλιτεχνικού Διευθυντού των.
Βιβλιογραφία